The hardware and bandwidth for this mirror is donated by dogado GmbH, the Webhosting and Full Service-Cloud Provider. Check out our Wordpress Tutorial.
If you wish to report a bug, or if you are interested in having us mirror your free-software or open-source project, please feel free to contact us at mirror[@]dogado.de.

Przewodnik po systemie TeX

Co to jest TeX?

Sk�adniki systemu TeX.

tex i plik formatu
Plik �r�d�owy
Pliki .tfm
Program mf
Fonty CM, EC i PL
Plik .dvi, sterowniki
Plik .log
LaTeX:
- pliki .cls, .clo, .sty i .fd
- inne pliki tworzone przez LaTeX-a
Rozszerzone wersje programu TeX
TDS

Web2c

Jak zacz�� prac� z TeX-em

Archiwa TeX-owe
Generowanie format�w

Podr�czniki dla pocz�tkuj�cych

Co to jest TeX?

TeX (wym. tech) jest systemem profesjonalnego sk�adu drukarskiego. W�r�d system�w s�u��cych do podobnych cel�w wyr�nia si� dba�o�ci� o jako�� wynik�w. Nie ma sobie r�wnych przy sk�adaniu trudnych tekst�w naukowych (szczeg�lnie matematycznych), s�ownik�w, itp. Inn� zalet� TeX-a, istotn� w �rodowisku akademickim, jest jego status oprogramowania public domain. Poni�ej wprowadzimy Czytelnika w �wiat TeX-a i przedstawimy podstawowe poj�cia.

Bardzo kr�tka historia systemu

TeX powsta� w Stanach Zjednoczonych na Uniwersytecie Stanforda. Jego tw�rc� jest wybitny matematyk i informatyk, profesor Donald E. Knuth. System zosta� uko�czony w 1986 roku, w dziesi�� lat po rozpocz�ciu pracy.

Kto u�ywa TeX-a?

System TeX, odpowiednio przystosowany do pracy w r�nych j�zykach, jest u�ywany przez setki tysi�cy u�ytkownik�w na ca�ym �wiecie. Na wi�kszo�ci wy�szych uczelni na �wiecie jest u�ywany do sk�adania tekst�w naukowych. Wykorzystywany jest np. przez dw�ch najwi�kszych na �wiecie wydawc�w tekst�w naukowych, tj. American Mathematical Society oraz Springer Verlag, a ponadto przez kilkadziesi�t innych cenionych wydawnictw, takich jak: Addison-Wesley Publishing Group, Oxford University Press, Elsevier Publishers, Kluwer Academic Publishers itd.

Dlaczego u�ywa si� TeX-a?

TeX umo�liwia efektywne sk�adanie tekst�w o dowolnej trudno�ci. Unikalny algorytm, kt�rym pos�uguje si� TeX przy sk�adaniu akapit�w, powoduje, �e nie ma programu oferuj�cego w tym wzgl�dzie lepsze mo�liwo�ci. Inne zalety TeX-a to jego cena i powszechno��. System TeX jest oprogramowaniem public domain, co oznacza, �e ka�dy mo�e zosta� jego legalnym u�ytkownikiem bez �adnych op�at licencyjnych.

Ponadto TeX, jak ka�dy prawdziwy program public domain, jest dost�pny ��cznie z kodem �r�d�owym i zosta� zaimplementowany praktycznie na ka�dej platformie. W rezultacie u�ytkownicy TeX-a na ca�ym �wiecie mog� si� porozumiewa� (np. wymienia� dokumenty poprzez poczt� elektroniczn�) bez wzgl�du na to, na jakim sprz�cie pracuj�. TeX dzia�a tak samo na wszystkich platformach.

Wreszcie TeX jest oprogramowaniem otwartym, przez co rozumie� nale�y jego zdolno�� do wsp�pracy z innymi programami. Cz�st� sytuacj� jest wykorzystanie TeX-a -- programu, kt�ry doskonale dzia�a w trybie wsadowym -- jako wa�nego elementu zautomatyzowanych system�w publikacyjnych, np. opartych na standardzie SGML.

Wersje j�zykowe TeX-a

TeX zosta� zaprojektowany w taki spos�b, �e mo�e by� przystosowany do sk�adania tekst�w w dowolnych j�zykach, nawet tak egzotycznych dla nas, u�ytkownik�w alfabetu �aci�skiego, systemach, jak drukowanie z g�ry na d� (chi�ska albo japo�ska wersja j�zykowa) czy z prawa na lewo (hebrajska i arabska).

Wymagania sprz�towe

TeX jest przygotowany do pracy na komputerach pracuj�cych pod r�nymi systemami operacyjnymi, na przyk�ad na komputerach IBM PC (MS DOS, OS/2, Windows 9x/NT/2000/XP, Linux), IBM (VM/CMS), VAX (VMS, UNIX), HP (HP-UX), SUN (Solaris), Cray, DEC, Commodore Amiga i Apple Macintosh.

Kto rozwija TeX-a

System jest rozwijany przez u�ytkownik�w na ca�ym �wiecie. Wielu z nich jest stowarzyszonych w mi�dzynarodowej organizacji TeX Users Group (TUG). TUG liczy oko�o 3000 cz�onk�w indywidualnych, reprezentuj�cych ponad 1500 szk�, uniwersytet�w, agencji rz�dowych (np. Los Alamos National Laboratory, NASA w USA czy CERN w Europie) i prywatnych, oraz ponad 100 instytucjonalnych. Ponadto istnieje kilkana�cie narodowych grup u�ytkownik�w TeX-a, z kt�rych do najwi�kszych nale��: DANTE (niemieckoj�zyczna), GUTENBERG (francuskoj�zyczna), NTG (holenderska). TUG i grupy narodowe prowadz� og�lnie dost�pne serwery FTP, serwisy informacyjne WWW i listy dyskusyjne, wydaj� periodyki oraz organizuj� konferencje i szkolenia.

TeX w Polsce

W 1992 roku powsta�a Polska Grupa U�ytkownik�w Systemu TeX (GUST). Obecnie GUST zrzesza ponad 250 cz�onk�w indywidualnych i instytucjonalnych. Co roku organizowana jest Og�lnopolska Konferencja U�ytkownik�w TeX-a. Organizowane s� kursy i szkolenia. W 1994 roku GUST by� organizatorem IX Europejskiej Konferencji U�ytkownik�w Systemu TeX w Gda�sku, w 1998 roku XIX �wiatowej Konferencji U�ytkownik�w Systemu TeX w Toruniu, w 2002 roku XIII oraz w 2007 roku XVIII Europejskiej Konferencji. GUST wydaje dwa razy do roku sw�j biuletyn.

[Spis tre�ci]

Sk�adniki systemu TeX

TeX jest programem do komputerowego sk�adu tekstu. Razem z edytorem, sterownikami umo�liwiaj�cymi wydrukowanie czy wy�wietlenie z�o�onego dokumentu, wieloma programami towarzysz�cymi, takimi jak: MetaFont do generowania font�w czy MetaPost do tworzenia grafiki wektorowej, BiBTeX do przetwarzania baz bibliograficznych czy MakeIndex do sortowania skorowidz�w i innych, tworzy system do elektronicznego sk�adu komputerowego.

S�owo TeX oznacza tak�e pewien wyspecjalizowany j�zyk programowania. Jak ka�dy j�zyk programowania, TeX ma specyficzn� sk�adni� (zawiera m.in. zmienne, instrukcje podstawienia i instrukcje warunkowe, ale informacja ta nie powinna odstraszy� pocz�tkuj�cego u�ytkownika) oraz pozwala definiowa� nowe funkcje. Pomi�dzy dzia�aniem programu TeX a dzia�aniem kompilatora, takiego jak np. gcc, istnieje du�e podobie�stwo. TeX czyta plik �r�d�owy tworz�c plik wynikowy, podobnie jak w wyniku kompilacji z pliku �r�d�owego powstaje program. Plik wynikowy tworzony przez TeX jest niezale�ny od platformy (mo�e by� przenoszony na dowolny komputer lub system operacyjny), a tak�e urz�dzenia, kt�re go wy�wietli lub wydrukuje.

TeX to skomplikowany system, w kt�rego sk�ad wchodzi wiele (kilka tysi�cy) plik�w. W tym tek�cie om�wiono rol� i przeznaczenie najwa�niejszych program�w i typ�w plik�w wchodz�cych w sk�ad systemu TeX. Tekst ten nie jest natomiast opisem TeX-a jako j�zyka programowania (patrz: Podr�czniki dla pocz�tkuj�cych).

tex i plik formatu

Najwa�niejsz� sk�adow� systemu jest oczywi�cie sam program tex (lub tex.exe), uruchamiany z r�nymi parametrami, np. tex --ini czy tex /i oznacza uruchomienie programu tex w celu utworzenia tzw. formatu.

TeX zna oko�o 300 instrukcji podstawowych (wbudowanych), tworz�cych j�dro j�zyka. W codziennej pracy u�ytkownik nie pos�uguje si� instrukcjami wbudowanymi, poniewa� operuj� one na zbyt niskim poziomie abstrakcji. U�ytkownik pos�uguje si� instrukcjami (makrodefinicjami, makrami) zdefiniowanymi za pomoc� instrukcji wbudowanych. Zbi�r takich instrukcji oraz wzorce dzielenia wyraz�w dla r�nych j�zyk�w s� czytane podczas uruchamiania tex-a z parametrem --ini i, po przetworzeniu, zapisywane do pliku, kt�ry nazywamy formatem. Plik formatu ma zwyczajowe rozszerzenie .fmt. Powszechnie u�ywane formaty to: Plain (format zaprojektowany przez D.E. Knutha), LaTeX, AMSTeX i ConTeXt. Istnieje oczywi�cie wi�cej format�w i u�ytkownik ma pe�n� swobod� tworzenia w�asnego formatu, przeznaczonego do specyficznych zada�.

Kiedy potrzebujemy wygenerowa� format? Najcz�ciej w wypadku zmiany zestawu potrzebnych wzorc�w dzielenia wyraz�w, aktualizacji makr (dotyczy to szczeg�lnie LaTeX-a) albo u�ycia nowszej wersji samego programu. Pierwsz� rzecz�, kt�r� wykonuje program tex (lub jego wersja rozszerzona pdftex), po uruchomieniu, jest przeczytanie formatu. Program umo�liwia prze��czanie pomi�dzy poszczeg�lnymi wzorcami dzielenia wyraz�w, ale nie potrafi do��czy� nowego.

We wsp�czesnych instalacjach uruchomienie programu o nazwie tex bez podawania dodatkowych parametr�w to�same jest z uruchomieniem TeX-a wraz z formatem Plain. Z kolei uruchomienie np. polecenia latex oznacza uruchomienie TeX-a z formatem LaTeX itp. Z punktu widzenia przeci�tnego u�ytkownika nieistotne jest, czy takie polecenie zapisane jest na dysku pod nazw� latex (Unix), latex.exe (Windows), czy latex.bat (DOS).
Wi�cej o tworzeniu format�w -- patrz: Generowanie format�w

Opr�cz wersji standardowej programu TeX dost�pne s� jego wersje rozszerzone, wzbogacone o nowe elementy funkcjonalne.

Plik �r�d�owy

Po przeczytaniu formatu, TeX rozpoczyna przetwarzanie dokumentu �r�d�owego. Dokument �r�d�owy, najcz�ciej maj�cy rozszerzenie .tex lub .ltx, to zwyk�y plik tekstowy (ASCII). TeX nie ma nic wsp�lnego z jego utworzeniem czy modyfikowaniem. Dokument �r�d�owy tworzymy/modyfikujemy za pomoc� edytora emacs, vi, joe, czy jakiego� innego przez nas ulubionego. Dla system�w Windows dost�pne s� implementacje wymienionych edytor�w, a tak�e wiele innych edytor�w tekstowych o statusie public domain b�d� shareware. Jeszcze raz nale�y podkre�li�, �e edytor musi zapisa� plik jako zwyk�y plik tekstowy. Dokument �r�d�owy mo�e by� tak�e utworzony automatycznie, np. przez odpowiedni skrypt Perlowy.

Plik �r�d�owy zawiera tekst oraz polecenia j�zyka TeX. Je�eli polecenia opisuj� wygl�d dokumentu, to m�wimy o formatowaniu wizualnym, a je�eli dotycz� jego logicznej struktury, to m�wimy o formatowaniu logicznym. Formatowanie logiczne operuje takimi poj�ciami, jak tytu� rozdzia�u, tytu� punktu, tabela, tytu� tabeli, odsy�acz itp. Formatowanie wizualne to odst�py, stopie� i kr�j pisma, kolory itp. Pos�uguj�c si� TeX-em mo�emy wykorzystywa� oba sposoby formatowania. W przypadku tworzenia wi�kszych dokument�w znakowanie logiczne ma zdecydowan� przewag� nad wizualnym, zwi�ksza wygod� pracy i jej wydajno��. Formaty LaTeX i AMSTeX umo�liwiaj� znakowanie logiczne. Format Plain nie definiuje struktury dokumentu, umo�liwia w zasadzie znakowanie wizualne, ale pozwala u�ytkownikowi na pe�n� swobod� definiowania dowolnej struktury logicznej i na pe�ne sterowanie procesem sk�adu. Innymi s�owy: LaTeX (czy AMSTeX) mo�e by� traktowany jako gotowy zbi�r szablon�w dla wielu typowych dokument�w, podczas gdy Plain wymaga samodzielnego ich zdefiniowania.

Z regu�y na pocz�tku dokumentu �r�d�owego znajduj� si� instrukcje, kt�re powoduj�, �e zanim TeX rozpocznie sk�adanie jakiegokolwiek tekstu, musi zapozna� si� z zawarto�ci� innych plik�w, zawieraj�cych wymagane makra. Szczeg�lnie dotyczy to formatu LaTeX, gdzie obowi�zkowe jest wczytanie minimum pliku tzw. klasy dokumentu (patrz: LaTeX: pliki .cls, .clo, .sty i .fd).

Pliki .tfm

S� to podstawowe pliki, z kt�rych korzysta TeX: musi on mie� informacje o u�ytych w dokumencie fontach. Informacje takie nie s� zaszyte w programie, ale znajduj� si� w plikach z rozszerzeniem .tfm, zwanych plikami metrycznymi. Tym samym nie ma �adnych ogranicze� stosowanych font�w, wystarczy posiadanie odpowiednich plik�w metrycznych. Dla ka�dego wykorzystywanego w dokumencie fontu, TeX z odpowiedniego pliku .tfm pobiera informacje o wymiarach znak�w. Opr�cz wymiar�w (wysoko��, szeroko��, g��boko�� znaku) plik .tfm zawiera informacje o podci�ciach (kernach) oraz sp�jkach (ligaturach). Nie ma natomiast informacji o kszta�cie znak�w, poniewa� te informacje nie s� TeX-owi potrzebne. Wi�cej informacji na temat font�w znajduje si� w artykule Fontowe ABC.

Wiele implementacji (np. teTeX) pozwala wygenerowa� brakuj�cy plik .tfm ,,w locie'', o ile odnalezione zostan� pliki �r�d�owe fontu (pliki z rozszerzeniem .mf). S�u�y do tego opisany w kolejnym punkcie program MetaFont.

Program mf

Do generowania font�w wykorzystywany jest system MetaFont, tak�e autorstwa D.E. Knutha. Jest to program, kt�ry tworzy pliki metryczne (.tfm) oraz pliki zawieraj�ce mapy bitowe, definiuj�ce kszta�ty poszczeg�lnych znak�w na podstawie plik�w �r�d�owych. Pliki �r�d�owe MetaFont-a (maj� one rozszerzenie .mf) opisuj� znaki w spos�b niezale�ny od rozdzielczo�ci czy konkretnego urz�dzenia drukuj�cego.

Uwaga: znakomita wi�kszo�� u�ytkownik�w TeX-a nie ma potrzeby korzystania z programu MetaFont w inny spos�b ni� przez jego automatyczne uruchamianie do generowania brakuj�cych font�w. Coraz cz�ciej u�ywane s� fonty skalowalne Type 1 (PostScriptowe), ale warto nieco wiedzie� tak�e i o tym programie.

System MetaFont, podobnie jak TeX, to j�zyk programowania i program implementuj�cy go. Pliki �r�d�owe .mf przetwarzane s� przez program mf (w systemach DOS/MS Windows b�dzie to mf.exe). Pierwsz� rzecz� wykonywan� po uruchomieniu przez program mf jest przeczytanie bazy, kt�ra jest tym, czym dla programu TeX jest format. Plik bazy ma zwyczajowe rozszerzenie .base (lub .bas). W standardowym systemie TeX powinny si� znajdowa� dwa takie pliki: plain.base i cm.base.

Po wczytaniu bazy MetaFont utworzy (zwykle) opisany wy�ej plik .tfm oraz plik zawieraj�cy kszta�ty poszczeg�lnych znak�w, zapisany w specyficznym dla sterownik�w TeX-owych bitmapowym formacie PK. M�wi�c �ci�lej, MetaFont tworzy pliki w formacie generic (.gf), ale w instalacjach TeX-a automatycznie wywo�ywany jest program gftopk konwersji do bardziej efektywnego formatu PK. Pliki takie maj� rozszerzenie .pk lub .999pk, gdzie 999 oznacza rozdzielczo�� fontu. Przyk�adowo, font o nazwie plr10, w rozdzielczo�ci 600 DPI b�dzie znajdowa� si� w pliku plr10.600pk.

Tradycyjne, bitmapowe fonty TeX-owe nie s� jedynymi, z kt�rych mo�e korzysta� TeX, np. mo�liwe jest korzystanie z font�w PostScriptowych lub w formacie TrueType.

Warto tu zwr�ci� uwag� na program MetaPost, b�d�cy mutacj� MetaFont-a. Jest to doskona�e narz�dzie do tworzenia grafiki obwiedniowej w postaci r�nego rodzaju wykres�w, schemat�w czy diagram�w (r�wnie� kolorowych).

Fonty CM, EC i PL

D.E. Knuth opracowa� zestaw r�nych kroj�w pisma, wzoruj�c si� na kroju Modern 8A firmy Monotype, i udost�pni� je publicznie. Fonty te, nazwane Computer Modern, s� standardowymi fontami u�ywanymi przez TeX-a. Generowane s�, oczywi�cie, za pomoc� programu MetaFont. Jedn� z wielu zalet tych font�w jest to, �e zawieraj� bogaty zestaw symboli matematycznych oraz �e publicznie dost�pne s� dodatkowe, optycznie do nich pasuj�ce kroje, umo�liwiaj�ce sk�ad w wielu alfabetach, nawet tak egzotycznych jak gruzi�ski czy arabski.

Oryginalne fonty Computer Modern (CM) s� 128-znakowe i nie zawieraj� kompletu polskich znak�w. Znaki diakrytyczne, niezb�dne do sk�adu po polsku i w innych j�zykach europejskich, dost�pne s� w 256-znakowych fontach European Computer Modern (EC), opracowanych na podstawie font�w CM przez Joerga Knappena i wiele innych os�b. Ka�da wsp�czesna dystrybucja TeX-a zawiera zar�wno fonty CM, jak i EC. Uk�ad znak�w w zakresie kod�w 0--127 font�w EC r�ni si� nieco od uk�adu CM i w zasadzie tylko LaTeX zapewnia mechanizmy prze��czania si� mi�dzy nimi (dla u�ytkownika jest to prawie niewidoczne). Dost�pne s� ponadto fonty PL, w pe�ni zgodne z CM, zawieraj�ce dodatkowo wszystkie polskie znaki diakrytyczne oraz cudzys�owy stosowane w polskiej typografii. Fonty CM i PL s� dost�pne (w odr�nieniu od font�w EC) tak�e w postaci font�w PostScriptowych (skalowalnych).

Om�wienie dost�pnych polskich font�w, przygotowanych specjalnie dla systemu TeX, zawarto w artykule Polskie fonty komputerowe.

Plik .dvi, sterowniki

Wynikiem pracy TeX-a jest zwykle kilka plik�w, z kt�rych najwa�niejszym jest plik z rozszerzeniem .dvi, kt�ry mo�e by� wy�wietlony na ekranie b�d� wydrukowany. Plik .dvi zawiera dla ka�dego znaku na stronie jego wsp�rz�dne oraz informacj�, z jakiego fontu pochodzi dany znak, nie zawiera natomiast definicji kszta�t�w znak�w. Do wydrukowania lub wy�wietlenia na ekranie pliku .dvi potrzebny jest odr�bny program zwany sterownikiem. W systemach Unix takim sterownikiem ekranowym jest np. program xdvi, w Windows dviout lub yap. Dopiero sterownik korzysta z plik�w zawieraj�cych definicje kszta�t�w znak�w (np. z plik�w PK).

Plik .dvi mo�na zamieni� na plik w formacie PostScript. S�u�y do tego program dvips. Wynikowy plik mo�emy wydrukowa� bezpo�rednio na drukarce PostScriptowej, a tak�e wy�wietli� na ekranie lub wydrukowa� na dowolnej innej drukarce, wykorzystuj�c interpreter tego j�zyka Ghostscript.

U�ycie docelowego formatu PostScript otwiera wiele nowych mo�liwo�ci, niemo�liwych do realizacji w tradycyjnym systemie TeX/LaTeX. Najwa�niejsze to: do��czanie praktycznie dowolnej grafiki (wektorowej, bitmapowej, kolorowej itd.), wykorzystanie kolor�w w dokumencie czy korzystanie z r�nych kroj�w pisma w formacie Adobe Type 1 (PostScriptowych). Wi�cej informacji na temat font�w i grafiki: Instalowanie font�w Type 1/True Type oraz W��czanie grafik do dokument�w LaTeX2e (plik PDF, ok. 800kb).

Plik .log

Plik .log zawiera komunikaty i ewentualne ostrze�enia TeX-a, wygenerowane podczas kompilacji dokumentu. Przegl�danie tego pliku mo�e by� cz�sto pomocne w diagnostyce b��d�w.

LaTeX

LaTeX jest bardzo rozbudowanym zestawem makr, zawieraj�cym wiele mechanizm�w opisu struktury logicznej dokument�w. Jak wspomniano powy�ej, zestaw taki, wraz z wzorcami dzielenia wyraz�w, jest wst�pnie prekompilowany i u�ywany jako tzw. format. LaTeX to obecnie najbardziej rozpowszechniony format i dostarczany w ka�dej dystrybucji stanowi tym samym wa�ny s�adnik systemu TeX. Tw�rc� LaTeX-a jest Leslie Lamport. Zaprojektowany przez niego zestaw makr zosta� ,,zamro�ony'' jako tzw. LaTeX 2.09 i praktycznie nie jest ju� u�ywany. Obecnie u�ywany LaTeX to intensywnie rozwijany przez tzw. LaTeX Team projekt, okre�lany jako LaTeX2epsilon (LaTeX2e).

LaTeX: pliki .cls, .clo, .sty i .fd

Opr�cz informacji z plik�w .tfm, LaTeX czyta tak�e pliki .cls i .clo (klasy) oraz .sty (pakiety). Klasa to plik(i) zawieraj�cy specyficzne instrukcje s�u��ce do sformatowania dokumentu okre�lonego typu, np. ksi��ki, artyku�u czy listu. Wczytanie pliku klasy jest w LaTeX-u obowi�zkowe. Pliki .sty rozszerzaj� mo�liwo�ci LaTeX-a. Podstawowy LaTeX nie umo�liwia np. do��czania grafiki, kolorowania tekstu, automatycznego �amania d�ugich tabel itd. Do wykonania takich zada� s�u�� w�a�nie pakiety.

Klasy i pakiety LaTeX-a s� dystrybuowane w postaci plik�w z rozszerzeniem .dtx. Plik taki zawiera definicje polece� dla LaTeX-a oraz dokumentacj� pakietu (opis techniczny i podr�cznik u�ytkownika). Instalacja pakietu dostarczonego w pliku (lub plikach) .dtx polega na skompilowaniu pliku o nazwie takiej jak nazwa pliku .dtx, ale z rozszerzeniem .ins (zwykle plikowi .dtx towarzyszy odpowiadaj�cy mu plik .ins):

tex plik.ins

W rezultacie otrzymujemy wiele plik�w (o rozszerzeniach .cls, .sty, .def i .fd lub innych rzadziej spotykanych). Wszystkie takie pliki umieszczamy w katalogu, w kt�rym LaTeX szuka plik�w tego typu (w strukturze TDS -- patrz ni�ej -- b�dzie to podkatalog w ramach texmf/tex/latex/).

W plikach z rozszerzeniami .fd znajduj� si� instrukcje definiuj�ce dost�pne w danej instalacji LaTeX-owej fonty. Oznacza to, �e w przypadku pos�ugiwania si� LaTeX-em, sam plik .tfm nie wystarczy do tego, �eby system potrafi� z niego skorzysta�. Konieczne jest, aby font by� ,,zarejestrowany'' w systemie. Rejestracja ta odbywa si� przez zainstalowanie odpowiedniego pliku .fd w strukturze katalog�w przeszukiwanych przez LaTeX-a.

Aby wydrukowa� dokumentacj� pakietu, nale�y skompilowa� plik .dtx (polecenie latex plik.dtx). Czasem niezb�dne jest dwukrotne, a nawet trzykrotne uruchomienie tego polecenia, dzi�ki czemu dokumentacja b�dzie zawiera�a prawid�owe odsy�acze, spis tre�ci itp.

Pliki .dtx i .ins nie s� wykorzystywane w codziennej pracy. Po zainstalowaniu pakietu mo�na je usun�� z systemu.

Polskie opisy wielu pakiet�w dost�pne s� w ramach Wirtualnej Akademii TeX-owej. Poszukiwanie potrzebnego pakietu mo�e u�atwi� zestawienie w uk�adzie tematycznym.

Inne pliki tworzone przez LaTeX-a

Wymienione poni�ej pliki pomocnicze s� tworzone przez LaTeX-a na ��danie u�ytkownika, tzn. tylko wtedy, gdy dokument zawiera takie opcjonalne elementy, jak: spisy tre�ci, bibliografie i skorowidze. Przyk�adowo, plik .toc powstanie tylko wtedy, gdy dokument ma zawiera� spis tre�ci.

Pliki .toc, .lot i .lof

Powsta�e w wyniku kompilacji dokumentu LaTeX-owego pliki z rozszerzeniami .toc, .lot oraz .lof zawieraj� spisy tre�ci, tabel i rysunk�w. LaTeX przetwarza dokument strona po stronie, dlatego w pojedynczym przebiegu niemo�liwe jest wstawienie spisu tre�ci na pocz�tku dokumentu, poniewa� jego tre�� nie jest jeszcze znana. Podobnie ma si� sprawa ze spisami tabel czy rysunk�w. Rozwi�zanie tego problemu jest tyle proste, co skuteczne. Podczas pierwszej kompilacji do plik�w pomocniczych zapisywane s� odpowiednie informacje, kt�re s� nast�pnie wykorzystywane podczas drugiej kompilacji. Patrz te�: Spisy w LaTeX-u.

Podobna technika jest stosowana do wstawienia odsy�aczy. Informacje niezb�dne do ich prawid�owego zdefiniowania s� zapisywane do pliku z rozszerzeniem .aux.

Pliki .idx, .ind i .ist

Plik z rozszerzeniem .idx zawiera has�a skorowidza. Has�a te powinny by� nast�pnie posortowane przez program makeindex albo plmindex. Drugi z tych program�w, b�d�cy zmodyfikowan� wersj� pierwszego, jest zdolny do tworzenia skorowidza zar�wno wed�ug regu� angielskich, jak i polskich. Wynikiem dzia�ania programu makeindex/plmindex jest plik z rozszerzeniem .ind, kt�ry zawiera gotowy do przetworzenia przez LaTeX-a skorowidz. Postaci� tworzonego skorowidza mo�na sterowa� w ograniczony spos�b za pomoc� specjalnych instrukcji zapisanych w pliku .ist (index style). Dodatkowo powstaj�cy plik .ilg zawiera komunikaty pracy programu makeindex/plmindex. Patrz te� Wszystko o indeksowaniu.

Pliki .bib, .bbl i .bst

Do przygotowywania spis�w bibliograficznych s�u�y program BibTeX. Jest to narz�dzie przydatne dla os�b pisz�cych np. prace naukowe, kt�re to prace, jak wiadomo, zawieraj� wiele odwo�a� do innych dokument�w. Informacja bibliograficzna jest przechowywana w pliku .bib. Ka�da pozycja jest oznaczona etykiet�. W dokumencie LaTeX-owym zamiast pe�nej tre�ci odwo�ania wstawiamy etykiet�, kt�r� podczas kompilacji LaTeX zapisuje do pliku .aux. Na podstawie pliku .aux program BibTeX tworzy spis bibliograficzny, obejmuj�cy oczywi�cie tylko te pozycje z pliku .bib, kt�re by�y cytowane w dokumencie. Spis jest formatowany wed�ug specyfikacji zawartej w pliku .bst i zapisywany do pliku .bbl. Komunikaty programu BibTeX s� zapisywane do pliku .blg. Dwa kolejne przetworzenia dokumentu powoduj� poprawne sformatowanie bibliografii i odwo�a�. Patrz te� Bibliografia w LaTeX-u.

Rozszerzone wersje programu TeX

We wsp�czesnych dystrybucjach opr�cz programu tex dost�pne s� jego rozszerzone wersje:

pdfTeX -- rozszerzenie TeX-a pozwalaj�ce tworzy� bezpo�rednio pliki w formacie PDF, w trybie pracy tworz�cym standardowe pliki DVI pdfTeX jest w pe�ni zgodny z programem TeX; pdfTeX wraz z zestawem odpowiednich makr pozwala tworzy� interaktywne dokumenty hipertekstowe i atrakcyjne prezentacje; od 2004 roku pdfTeX jest rozwijany jako pdfeTeX (patrz ni�ej); obszerne om�wienie pdfTeX-a zawiera artyku� G. Sapijaszko: Tworzenie dokument�w PDF przy pomocy LaTeX-a (plik PDF, ok. 1mb).
eTeX -- TeX rozszerzony o szereg polece� pierwotnych, posiada m.in. tryb sk�adu od prawej do lewej (dla m.in. arabskiego i hebrajskiego); w trybie zgodno�ci pracuje jak standardowy program TeX;
pdfeTeX -- po��czenie pdfTeX i e-TeX; w 2004 r. uzgodniono, �e pdfeTeX b�dzie g��wnym ,,motorem'' instalacji TeX-owych i b�dzie wykorzystywany do generowania i pracy z wi�kszo�ci� format�w (LaTeX, pdfLaTeX, ConTeXt, TeXinfo, MeX itp.), spos�b generowania formatu b�dzie decydowa� o domy�lnym tworzeniu wynikowego pliku DVI b�d� PDF; od roku 2007 pdftex i pdfetex to ten sam program;
XeTeX -- intensywnie rozwijana wersja, pracuj�ca w Unikodzie i korzystaj�ca z font�w systemowych, tak�e OpenType.

TDS

TDS (ang. TeX Directory Structure) oznacza standardow� struktur� katalog�w systemu TeX. Wsp�czesne instalacje TeX-a s� w zdecydowanej wi�kszo�ci zgodne z TDS.

W instalacji TeX-owej zgodnej z TDS wszystkie om�wione wy�ej sk�adniki systemu opr�cz plik�w wykonywalnych (i oczywi�cie opr�cz plik�w tworzonych podczas pracy) maj� swoje standardowe miejsce w katalogu, kt�rego korzeniem jest katalog texmf-dist. Umiejscowienie tego katalogu w systemie plik�w jest zale�ne od lokalnej konfiguracji, np. w systemie Linux mo�e to by� /usr/local/texlive/texmf-dist/, a w systemie Windows np. C:\texlive\texmf-dist\. Warto tu podkre�li�, �e z zawarto�ci katalogu texmf-dist/ mog� korzysta� r�ne systemy operacyjne, wystarczy, aby zosta� on udost�pniony w instalacji sieciowej lub zamontowany. Innymi s�owy: zawarto�� texmf-dist/ jest niezale�na od platformy (komputera i systemu operacyjnego); katalog z tak� sam� zawarto�ci� mo�na mie� np. w pracy na maszynie Sun z systemem Solaris i w domu na PC z Windows b�d� Linux. Poni�ej wymieniono najwa�niejsze podkatalogi drzewa texmf-dist/:

texmf-dist/web2c/

Miejsce, w kt�rym znajduj� si� pliki zawieraj�ce fonty bitmapowe w formacie PK, jest zale�ne od konkretnej platformy systemowej i dystrybucji. W systemach Unixowych pliki te s� cz�sto generowane w katalogu udost�pnionym do zapisu dla wszystkich u�ytkownik�w i kontrolowane przez demona cron (po up�ywie pewnego czasu s� automatycznie usuwane). W instalacjach jednostanowiskowych pliki PK mog� by� deponowane w katalogu ~/texmf/fonts/pk/ .

Wszystkie pliki program�w znajduj� si� natomiast w osobnym katalogu, kt�rego po�o�enie jest zale�ne od konkretnej platformy i dystrybucji. Poniewa� jednak s� one wszystkie w jednym miejscu ich odszukanie nie powinno stanowi� problemu.

Web2c

Web2c jest systemem do generowania kompletnego �rodowiska TeX-owego dla r�norodnych platform, nie tylko Unixowych, ale tak�e Windows. W oparciu o Web2c zbudowane by�y dystrybucje teTeX (Unix, Linux), W32TeX (Windows), a obecnie dystrybucja wieloplatformowa TeX Live. Wi�cej szczeg��w zawarto w artykule Web2c, gdzie wymieniono te� programy tworzone w tym �rodowisku.

[Spis tre�ci]

Jak zacz�� prac� z TeX-em

[Cz�� ta na razie zawiera tylko pobie�ne om�wienie implementacji TeX-a i generowanie format�w.]

Archiwa TeX-owe

Oprogramowanie dla systemu TeX gromadzone jest na serwerach CTAN (Comprehensive TeX Archive Network) usytuowanych w Niemczech, Anglii i Danii. Archiwa CTAN posiadaj� wiele kopii (mirror) na ca�ym �wiecie, w Polsce pe�na kopia dost�pna jest na FTP GUST, za� prace polskich u�ytkownik�w gromadzone s� w Archiwum GUST. Na serwerach CTAN i ich kopiach dost�pne s� implementacje dla wi�kszo�ci obecnie u�ywanych system�w operacyjnych, a tak�e bogate archiwa makr, font�w i oprogramowania towarzysz�cego.

Generowanie format�w

Generowanie formatu polega na uruchomieniu programu tex (lub pochodnego, np. pdftex) z parametrem --ini i przetworzeniu odpowiedniego pliku inicjuj�cego. Plik taki zawiera najcz�ciej deklaracje wczytania pliku z makrami, wzorc�w przenoszenia wyraz�w oraz ewentualne inne polecenia dla TeX-a, wymagane dla danego formatu. Dzi�ki takiemu podej�ciu mo�liwe by�o zbudowanie program�w, kt�re u�atwiaj� generowanie r�norodnych format�w. Programy takie nie tylko uruchamiaj� tex-a, ale te� umieszczaj� wygenerowany plik w odpowiednim katalogu instalacji, tworz� polecenie uruchamiania TeX-a (lub jego odmian pdfTeX, eTeX, Omega) z danym formatem, wreszcie od�wie�aj� baz� danych instalacji (co przyspiesza znajdywanie potrzebnych plik�w w codziennej pracy).

W przypadku formatu LaTeX (lub jego wersji pdflatex dla programu pdfTeX, tworz�cego od razu pliki PDF) niezb�dne jest okre�lenie wymaganych w formacie wzorc�w przenoszenia wyraz�w. W LaTeX 2e zestaw regu� przenoszenia wyraz�w jest deklarowany w pliku o nazwie language.dat, kt�ry znajduje si� zwykle w podkatalogu tex/generic/config/ lokalnej konfiguracji systemu TeX b�d� g��wnego katalogu instalacji. Modyfikacja language.dat polega na usuni�ciu w tym pliku znaku `%' przed deklaracj� potrzebnych wzorc�w (dla j�zyka polskiego jest to plhyph.tex) i ewentualnym zablokowaniu takim znakiem niepo��danych deklaracji wzorc�w dzielenia wyraz�w. Reasumuj�c, dla formatu LaTeX (pdfLaTeX) nale�y najpierw wybra� potrzebne wzorce dzielenia wyraz�w, a nast�pnie uruchomi� generowanie formatu.

Dystrybucje oparte na Web2c (obecnie TeX Live): Pliki format�w znajduj� si� w katalogu texmf-var/web2c/, dedykowanym na lokalne pliki danej instalacji. W podkatalogu web2c/ znajduje si� tak�e plik konfiguracyjny fmtutil.cnf dla programu fmtutil automatyzuj�cego generowanie format�w. Plik ten mo�na modyfikowa� zgodnie z zawartymi w nim wskaz�wkami, co zwykle polega na odblokowaniu deklaracji interesuj�cego nas formatu (usuni�ciu znaku komentarza #) b�d� zablokowaniu deklaracji format�w niepo��danych, po czym, po zapisaniu pliku, uruchomienie programu: fmtutil --all wygeneruje wszystkie zadeklarowane formaty, fmtutil --byfmt nazwa_formatu wygeneruje dany format (fmtutil --help wy�wietla dost�pne opcje). Tyle teorii co dzieje si� za kulisami. Obecnie w dystrybucji TeX Live ca�y proces generowania format�w zosta� zautomatyzowany: po instalacji pakietu do obs�ugi danego j�zyka aktualizowane s� om�wione wy�ej pliki konfiguracyjne, po czym generowne s� pliki format�w dla wszystkich dost�pnych odmian-silnik�w TeX-a.
MiKTeX: W dystrybucji tej, od wersji 2.0, wprowadzono menu MiKTeX Options, uruchamiaj�ce program mo.exe (program mo�na uruchomi� tak�e z wiersza polece�). W podmenu TeX Formats mo�na wybra� potrzebny format, po czym, po naci�ni�ciu przycisku Build, wygenerowa� go. Mo�liwe jest deklarowanie nowych format�w. Deklaracje format�w s� przechowywane w pliku miktex/config/formats.ini lokalnego (b�d�, przy jego braku, g��wnego) drzewa instalacji. Podobnie jak w dystrybucjach opartych na Web2c, generowanie formatu LaTeX wymaga uprzedniego zadeklarowania wymaganych wzorc�w przenoszenia wyraz�w. S�u�y do tego podmenu Languages (patrz uwagi zawarte powy�ej, dotycz�ce formatu LaTeX). MiKTeX Options -- Formats zawiera deklaracje dla polskich format�w mex, pdfmex. Pliki format�w umieszczane s� w podkatalogu miktex/fmt/ lokalnego drzewa instalacji (b�d�, przy jego braku, g��wnego drzewa instalacji).

Tworzenie format�w dla j�zyka polskiego

Zanim przedstawimy szczeg�y dotycz�ce generowania format�w dla j�zyka polskiego, zainteresowanych Czytelnik�w zach�camy do przeczytania artyku�u o problemach zwi�zanych z kodowaniem polskich liter.

Podr�czniki dla pocz�tkuj�cych

Michael Doob: �agodne wprowadzenie do systemu TeX (t�. Stanis�aw Wawrykiewicz) -- samouczek dla u�ytkownik�w Plain TeX/MeX, ale przydatny tak�e bardziej dociekliwym.
Tobias Oetiker: Nie za kr�tkie wprowadzenie do systemu LaTeX2e (t�. Janusz Go�dasz, Ryszard Kubiak, Tomasz Przechlewski) -- ca�kiem zgrabne wprowadzenie dla niecierpliwych.

T. Przechlewski i S. Wawrykiewicz
Ostatnie zmiany: 15.05.2014.

These binaries (installable software) and packages are in development.
They may not be fully stable and should be used with caution. We make no claims about them.
Health stats visible at Monitor.